نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشکده فارابی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

علم تاریخ در غرب، از سده 19 میلادی تاکنون جهش‌های بسیاری داشته است. درگذر این سال‌ها، تاریخ باعث شده تا ابهامات بسیاری رفع، سؤالات بسیاری پاسخ و باورهای اشتباه متعددی تصحیح شود. اما بااین‌وجود تاریخ‌نگاری و تاریخ‌نگری در جهان اسلام همپای این تحولات حرکت نکرده است. همین نیز باعث شده تا وقتی یک موضوع از منظر رویکرد غربی و اسلامی مقایسه شوند تفاوت چشم‌گیری میان آنها به چشم بیاید. نمونه واضح این نوع از تفاوت‌ها را در طرح موضوعات تاریخی در تفاسیر قرآن و آثار قرآنی مستشرقان می‌توان دید. مقاله پیش‌رو با رویکردی انتقادی تلاش دارد تا با دقت‌نظر در ضعف‌ها و قوت‌های تاریخ‌نگری مفسران مسیری که تفاسیر قرآن برای هم‌سو شدن با پیشرفت‌های علم تاریخ باید بپیماید را متذکر شود. در همین راستا اهتمام به ارزش تعلیمی تاریخ و احتراز از اسرائیلیات را به‌مثابه دو نکته مثبت تفاسیر می‌توان در نظر گرفت که می‌تواند وجه تمایز رویکرد اسلامی با رویکرد غربی محسوب می‌شود، اما برای ارتقاء وضعیت تاریخ نگری تفاسیر قرآن پاره‌ای از آسیب‌ها همچون وجود مواضع متناقض، فقدان توازن میان عبرت‌گرایی و عینیت‌گرایی، غلبه نگرش ایدئولوژیک در تحلیل و همچنین شخصیت محوری را می‌بایست مورد‌توجه جدی قرار داد.

کلیدواژه‌ها

ابن‌تیمیه، احمد (1490ق). مقدمة فی اصول التفسیر. بیروت: دارمکتبة الحیاة.
استرآبادی، میرزامهدی (1377). جهانگشای نادری. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
برکلی، ادینس (1380). تاریخ و فلسفه تاریخ (نصرالله صالحی، مترجم). فصلنامه تاریخ اسلام، 2(7)، 169 - 188.
بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم (1380). باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی قصص قرآن. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
بیهقى، على بن زید (1361). تاریخ بیهق. تهران: فروغی.
پاکتچی، احمد (1392). مجموعه درس گفتارهایی درباره روش‌شناسی تاریخ. تهران: دانشگاه امام صادق علیه‌السلام.
پمپا، لئون (1387) فلسفه تاریخ، چارچوب‌های اساسی در آموزش فلسفه مدرن تاریخ در فلسفه تاریخ (حسینعلی نوذری، مترجم). تهران: نی.
جعفریان، رسول (1389). «تاریخ نگاری اسلامی» در جستارهایی در تاریخ و تاریخ‌نگاری به کوشش حبیب‌الله اسماعیلی و منیر قادری. تهران: خانه کتاب.
جورج‌کالینگود، رابین (1389). مفهوم کلی تاریخ (علی‌اکبر مهدیان، مترجم). تهران: کتاب آمه.
خویی، سیدابوالقاسم (بی‌تا). البیان فی تفسیرالقرآن. قم: مؤسسه احیاء آثارالامام الخوئی.
دروزه، محمدعزت (1383ق). التفسیر الحدیث: ترتیب السور حسب النزول. قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة.
دری، ویلیام‌اچ (1380). عینیت و ارزش داوری در تاریخ (مسعود صادقی علی‌آبادی، مترجم). فصلنامه پژوهشنامه متین، 4(13)، 165-178.
دیاری بیدگلی، محمدتقی (1383). پژوهشی در باب اسرائیلیات در تفاسیر. تهران: سهروردی.
رابینسن، چیس .اف (1392). تاریخ‌نگاری اسلامی (محسن الویری، مترجم). تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی در علوم اسلامی و انسانی (سمت).
رادمنش، عزت‌الله (1370). سبک‌های تاریخی و نظریه‌های نژادی تاریخ. تهران: کویر.
رشیدرضا؛ عبده‌محمد (1373ق). تفسیرالقرآن الکریم المشتهر باسم تفسیرالمنار. بیروت: دارالمعرفه.
شجاعی، حسین (1395). رهیافتی انتقادی در به کارگیری تاریخ در تفاسیر قرآنی معاصر (پایان‌نامه کارشناسی ارشد). دانشگاه امام صادق علیه‌السلام، تهران، ایران.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1376). چهره دیگر محمدبن کرام سجستانی در پرتو سخنان نویافته ازو؛ در ارج نامه ایرج (جشن نامه استاد ایرج افشار). تهران: توس.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1382). نقش ایدئولوژیک نسخه بدل‌ها. نامه بهارستان، 1(2)، 93-110.
طالقانی، نظرعلی (1373). کاشف الاسرار. تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.
طباطبایی، محمدحسین (1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه قم‏.
عباسی، حبیب‌الله؛ و یان‌چشمه، الهه عظیمی (1395). مغلطه تأثیر عاطفی در بازنمایی تاریخ (نگرشی انتقادی بر تاریخ‌نگاری شهاب‌الدین نسوی در سیرت جلال‌الدین و نفثة الصدور). فصلنامه متن پژوهی ادبی، 20(67)، 7-36.
فضل‌الله، محمدحسین (1419ق). تفسیر من وحى القرآن (چاپ دوم). بیروت: دار الملاک للطباعة و النشر.
مجتبائی، فتح‌الله؛ و نورائی، مرتضی (1389). سویه‌های تاریخ‌نگاری دینی؛ در جستارهایی در تاریخ و تاریخ‌نگاری (حبیب‌الله اسماعیلی و منیر قادری؛ به کوشش). تهران: خانه کتاب.
معرفت، محمدهادی (1379). تفسیر و مفسران. قم: مؤسسه فرهنگی التمهید.
مهران، محمدبیومی (1418ق). دراسات تاریخیة من القرآن الکریم. بیروت: دارالنهضة العربیة.
نعناعة، رمزی (بی‌تا). الاسرائیلیات و اثرها فی کتب التفسیر. دمشق: دارالقلم.