نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

چکیده

تاریخ‏گذاری روایت یکی از روش‏های نوین حدیث‏شناسی است که برمبنای آن علاوه‌‌بر تعیین تقریبی پیدایش روایات، می‏توان سیر ظهور و دلایل بروز و تفکر برهه‏ای از تاریخ جوامع مسلمان را شناسایی نمود. تحلیل اسناد روایات با ترسیم بصری «شبکه‌های عنکبوتی اِسناد» و با شناسایی «حلقه‏های مشترک» اصلی و فرعی از یک طرف و تحلیل «متن» و نیز تحلیل توأمان «اسناد و متن» از طرف دیگر، ظهور تفکرات بسیاری در جهت نظریه‏پردازی عقاید، فقه، ترویج اخلاق و سبک زندگی مؤمنانه را نشان می‏دهد که در طول تاریخ اسلام منجربه پیدایش روایات بسیاری گردیده است که گاه به وثاقت و گاه به ضعف ظهور نموده و به تفاسیر روایی قرآن نیز راه یافته‏اند. حسن حنفی پژوهشگر معاصر مصری معتقد است اسلام نیازمند درکی همسو با آزادی و پیشرفت بشر است و درک متون دینی علاوه‌بر روش‏های مرسوم سنّتی نیازمند ابزارهای نوینی است تا در پیوند با علوم کلاسیک، کارآمدی متون مسلمانان را در جهان معاصر معنا بخشد. براساس این نگرش در عرصه علوم دین و روایت پژوهشگران دینی می‏توانند با بهره‏گیری از روش‏های نوین تحقیق، با نقد متن و سند، تاریخ‏گذاری روایات را با روش سنّتی عالمان مسلمان درآمیخته و با بومی‏سازی مکانیسم‏های علمی، بین آن علوم و علوم سنّتی اسلامی، پیوند برقرار نمایند. در این مقاله برآنیم تا از رهیافت چنین نگرشی، در یک مطالعه موردی، با تحلیل اسناد و متن‏ روایت «المرأة عورة» که در تفاسیر روایی قرآن مورد استناد قرار گرفته و با مراجعه به کتب رجالی عالمان مسلمان، زمان، مکان، پدیدآورندگان و سیر تطوّرات این روایت را در طول زمان ارزیابی کنیم، تاریخ ظهور این روایت را بازشناسی کرده و استفاده از این روش‏شناسی را جهت کاربرد معتبرتر در تفاسیر روایی بومی‏سازی نماییم.

کلیدواژه‌ها

آقایی، سیدعلی (1394) تاریخ‏گذاری حدیث روش‏ها و نمونه‏ها. گلدزیهر، ایگناس، شاخت، فان اس، موتسکی، تهران: حکمت.
آلوسی، ابوالفضل شهاب‌الدین محمود (بی‏تا) تفسیر الآلوسی. بی‏نا.
ابن‏ابی‏شیبة کوفی، عبدالله بن محمد (1409ق) المصنّف. تحقیق: سعید اللحام، بیروت: دارالفکر.
ابن‌الاثیر، مجدالدین (1364) النهایة فی غریب الحدیث و الأثر. قم: مؤسسة الاسماعیلیان.
ابن‌حبّان، محمد بن حبّان بن احمد (1414ق) صحیح ابن حبّان. بیروت: مؤسسة الرسالة.
ابن‌حزم، علی بن احمد بن سعید (بی‏تا) المحلی. بیروت: دارالفکر.
ابن‌خزیمه، محمد بن اسحاق (1412ق) صحیح ابن خزیمة. تحقیق: أعظمی، المکتب الاسلامی.
ابن‌سعد، محمد (بی‏تا) طبقات الکبری. بیروت: دارالصادر.
ابن‌قدّامة، عبدالله بن احمد بن محمد (بی‏تا) المغنی. بیروت: دارالکتاب العربی.
ابن‌قدّامة، عبدالرحمن (بی‏تا) الشرح الکبیر علی متن المقنع. بیروت: دار الکتاب العربی.
ابن‌کثیر، اسماعیل (1412ق) تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دارالمعرفة.
اسکندرلو، محمدجواد (1384) «نقدی بر تاریخ‌گذاری قرآن از دیدگاه برخی خاورشناسان»، مشکاة، 86، 33-49.
اعرابی، غلامحسین (1387) «تفسیر روایی قرآن از نگاه فریقین». پژوهش دینی، 16، 67-82.
البهوتی، منصور بن یونس (1418ق) کشاف القناع. بیروت: دارالکتب العلمیّة.
الترمذی، محمد بن عیسی، (1403ق) سنن الترمذی. بیروت: دارالفکر.
الدویش، احمد بن عبدالرزاق (بی‏تا) فتاوی الجنة الدائمة للبحوث العلمیّة و الافتاء. بی‏‌جا.
الزبیدی، محمدمرتضی الحسینی‌الواسطی (1414ق) تاج العروس. بیروت: دارالفکر.
الشافعی، محمد بن ادریس (1403ق) کتاب الأم. بیروت: دار الفکر.
الطبرانی، سلیمان بن احمد (1415 ق) معجم الاوسط، نشر دارالحرمین.
الطبرانی، سلیمان بن احمد (بی‏تا) المعجم الکبیر. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
العینی، بدرالدین محمود (بی‏تا) عمدة القاری. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
القرطبی، محمد بن احمد (1405ق) الجامع لأحکام القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
المزی، یوسف (1406ق) تهذیب الکمال فی اسماء الرّجال. تحقیق: عواد معروف، بیروت: مؤسسة الرسالة.
جاودان، محمد (1380) «نقدی بر نقد سند تا نقد متن». علوم حدیث، 20، 87-102.
جرجانی، عبدالله بن عدی (1409ق) الکامل فی ضعفاء الرّجال. بیروت: دارالفکر، الطبعة الثانیة.
حنفی، حسن (1375) «فلسفه و کلام». درسهایی از مکتب اسلام(مصاحبه مهدی پیشوایی)، 26(4)، 25-30.
حنفی، حسن (1379) «من نقد السند الی نقد المتن» (صحیح البخاری نموذجاً) (مصاحبه مهدی پیشوایی). علوم حدیث، 15.
حنفی، حسن (1387) ماه دین (مصاحبه مهدی پیشوایی). 137، 3-18.
خطیب بغدادی، احمد بن علی (1417ق) تاریخ بغداد او مدینة السلام. بیروت: دارالکتب الاسلامیة.
دروزة، محمد عزة (1421ق) التفسیر الحدیث، بیروت: دارالغرب الاسلامی، الطبعة الثانیة.
ذهبی، محمد بن احمد (1409ق) تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام. بیروت: دارالکتاب العربی.
ذهبی، محمد بن احمد (بی‏تا) الکبائر. تحقیق: حسان عبد المنان، دارالخیر.
ریعان، معصومه (1395) تاریخ‏گذاری روایات مذمت حضور اجتماعی زنان براساس تحلیل اسناد و متن در منابع فریقین، رساله دکتری، دانشگاه قم، قم، ایران.
سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن (بی‏تا) الدر المنثور فی تفسیر بالمأثور. بیروت: دارالمعرفة.
سرخسی، محمد بن احمد بن سهیل (1406ق) المسبوط. بیروت: دارالمعرفة.
شنقیطی، محمدالامین بن محمد المختار (1425ق) اضواء البیان فی ایضاح القرآن بالقرآن. تحقیق: مکتب البحوث والدراسات، بیروت: دارالفکر.
شوکانی، محمد بن‏علی بن محمد (1973م) نیل الأوطار من الاحادیث سیّد الأخبار. بیروت: دارالجبل.
شولر، گریگور (1393) شفاهی و مکتوب در نخستین سده های اسلامی. مترجم: نصرت نیل‏ساز، تهران: حکمت.
عبدالرزاق صنعانی، ابوبکر (بی‏تا) المصنّف، بی‌جا.
فخر رازی، محمد بن عمر (1415ق) اساس التقدیس فی علم الکلام، بیروت: مؤسسة الکتب الثقافیة.
مبارکفوری، محمد بن عبدالرحمن بن عبدالرحیم (1410ق) تحفة الأحوذی. بیروت: دارالکتب العلمیّة.
معارف، مجید؛ و شفیعی، سعید (1394) درآمدی بر مطالعات حدیثی در دوران معاصر. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها.
مغنیه، محمدجواد (1978م) التفسیر الکاشف، بیروت: دارالعلم للملایین.
مغنیه، محمدجواد (1983م) التفسیر المبین، بیروت: مؤسسة دارالکتب الاسلامی.
موتسکی، هارالد (1381) حدیث اسلامی، خواستگاه‏ها و سیر تطوّر، به کوشش مرتضی کریمی‏نیا، قم: دارالحدیث.
هثیمی، علی بن­ابی­بکر (1408ق) مجمع الزوائد و منبع الفوائد. بیروت: دارالکتب العلمیّة.